Fonografos.net Ειδησεογραφικό portal Φθιώτιδας και Κεντρικής Ελλάδας
Το τελετουργικό πανηγύρι του Αη Συμιού είναι ένα πολυσύνθετο λαογραφικό φαινόμενο με χαρακτήρα κοινωνικό, ιστορικό, θρησκευτικό και συμβολικό.
Το πανηγύρι του Αη Συμιού στο Μεσολόγγι αποτελεί σημαντική συνιστώσα της πολιτισμικής ταυτότητας της περιοχής.
Το πανηγύρι τελείται δύο φορές τον χρόνο, τον Φεβρουάριο της Υπαπαντής και τον Μάιο ή Ιούνιο το τετραήμερο του Αγίου Πνεύματος όταν οι δυνάμεις της φύσης βρίσκονται εν υπνώσει και ξεκινά η αναγέννηση, και όταν η φύση βρίσκεται στο θρίαμβό της.
”Ψυχή του πανηγυριού είναι οι 12 παρέες
Ψυχή του πανηγυριού είναι οι παρέες των αρματωμένων, που φορούν παραδοσιακή φορεσιά και ζώνονται τα άρματα και των καβαλαραίων που ιππεύουν άλογα. Οι παρέες απαρτίζονται μόνο από άνδρες, διαφόρων ηλικιών. Κάθε παρέα έχει τον αρχηγό της, τον πρώτο μεταξύ των ίσων, που ονομάζεται καπετάνιος.
Τα μέλη της παρέας ανταμώνουν στα στέκια τους, πολλές φορές το χρόνο, και συζητούν για το πανηγύρι, αναπτύσσοντας ισχυρούς κοινωνικούς και συναισθηματικούς δεσμούς και πνεύμα συλλογικότητας.
Κάθε παρέα έχει τη δική της ζυγιά (ορχήστρα). Πρόκειται για ολιγομελές συγκρότημα που αποτελείται από αθίγγανους παραδοσιακούς οργανοπαίχτες, με τα αρχαιόθεν μουσικά όργανά τους (ένα νταούλι και δύο ζουρνάδες – έναν πρίμο κι έναν μπάσο).
Το πανηγύρι του Άη Συμιού είναι γλέντι και κατάνυξη μαζί.
Το πανηγύρι του Αη Συμιού είναι γλέντι και κατάνυξη μαζί. Η μουσική, το τραγούδι και ο χορός είναι συστατικά στοιχεία του πανηγυριού, που ενώνουν τους πανηγυριστές μεταξύ τους, αλλά και με την ευρύτερη κοινότητα. Έτσι τα βιώματα είναι συλλογικά, έντονα και υπερβατικά.
Η μουσική αποτελεί την πεμπτουσία του πανηγυριού, καθώς το νταούλι και ο ζουρνάς προκαλούν στους πανηγυριστές έντονη συγκίνηση, αναπόληση του παρελθόντος, υπαρξιακό στοχασμό και ξεσηκώνουν τη ψυχή οδηγώντας τη σε ανεξερεύνητα μονοπάτια και εντέλει σε έκσταση.
Το καλοκαιρινό πανηγύρι
Το καλοκαιρινό πανηγύρι γιορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα από την Κυριακή της Πεντηκοστής ως τα ξημερώματα της Τετάρτης.
Όλα ξεκινούν με πρωτοβουλία του καπετάνιου ή της επιτροπής που έχει οριστεί υπεύθυνη για τα οργανωτικά θέματα, που προσκαλεί τα μέλη της παρέας να ανταμώσουν για να ετοιμαστεί σωστά το πανηγύρι. Κύριο μέλημα η κατάρτιση κατάλογου των μελών της παρέας και η εξεύρεση ζυγιάς.
Της Αναλήψεως , γίνεται πρόβα της παρέας στο μαγαζί, όπου γλεντούν, υπό τους ήχους της ζυγιάς μέχρι τα ξημερώματα. Εκείνη την ημέρα καταβάλλουν στον ταμία τον ρεφενέ και οριστικοποιείται η σύνθεση της παρέας.
Το Σάββατο το βράδυ γίνεται η προαναγγελία- κάλεσμα του επίσημου πανηγυριού. τα μέλη κάθε παρέας συγκεντρώνονται σε προσυμφωνημένο σημείο κι από εκεί ξεκινούν με πολεμικές ή διθυραμβικές ιαχές, σαν να είναι έτοιμοι να μπουν στη μάχη.
Αμέσως μετά, η ζυγιά παίζει την μπατουνάδα ή μπαντουνάδα και άλλα δρομικά τραγούδια, καθώς οι Αη Συμιώτες διαβαίνουν τους δρόμους και τα σοκάκια της πόλης, μεταδίδοντας ένα κύμα ενθουσιασμού και χαράς.
Στην «γύρα» που κάνει κάθε παρέα, περνά από τα στέκια των άλλων παρεών για να τους ευχηθεί «Καλό Αη Συμιό».
‘Έπειτα επιστρέφει στο στέκι της για να φάνε και να γλεντήσουν μέχρι τα ξημερώματα, συνδιασκεδάζοντας με τα μέλη των οικογενειών τους και τους φίλους του πανηγυριού.
Κυριακή της Πεντηκοστής Μεσημέρι
Την Κυριακή το πρωί, μετά την εκκλησία, ξεκινά ο επίσημος εορτασμός. Η ζυγιά κάθε παρέας παίρνει πρώτα τον καπετάνιο και έπειτα τους αρματωμένους από τα σπίτια τους, με συγκεκριμένο τελετουργικό.
Οι γυναίκες καλοδέχονται τον καπετάνιο και τα μέλη της παρέας που θα έρθουν στο σπίτι τους. Ανταλλάσσουν ευχές και τους κερνάνε ούζο και ριβανή. Ο πανηγυριστής Αη Συμιώτης φοράει ήδη τη στολή του, τον ντουλαμά, και περιμένει την παρέα να του φορέσει τα άρματά του. Με τον τρόπο αυτό χρίεται σε συμβολικό επίπεδο και τη χρονιά αυτή μέλος της παρέας. Τα άρματα και τα στολίδια, φορτισμένα με νοηματοδοτήσεις, αποτελούν σύμβολα με θρησκευτικό και ιστορικό περιεχόμενο.
Με τον ίδιο τελετουργικό τρόπο, παραλαμβάνουν όλα τα μέλη, περιδιαβαίνοντας όλη την πόλη με τη συνοδεία ζυγιάς. Καταλήγουν στο στέκι τους μέσα στην πόλη, όπου θα καθίσουν στο ίδιο τραπέζι και θα γευτούν όλοι μαζί το ίδιο φαγητό (μερίδα).
Κυριακή Απόγευμα
Το απόγευμα της Κυριακής, κατά τις επτά, Οι καβαλαραίοι με τα άλογά τους και οι αρματωμένοι συγκεντρώνονται έξω από τον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Σπυρίδωνα, για να πορευτούν από εκεί, οργανωμένοι σε παρέες, στο μοναστήρι του Αη Συμιού.
Οι εκπρόσωποι των συλλόγων των πανηγυριστών παραλαμβάνουν τις σημαίες από τον ιερέα και τον δίσκο με τα κόλλυβα που προορίζεται για το μνημόσυνο που θα γίνει το πρωί της Δευτέρας στον Μεγάλο Σταυρό, κοντά στο μοναστήρι, για τους πεσόντες αγωνιστές της Εξόδου.
Της πομπής προηγούνται δύο αρματωμένοι που κρατούν τον δίσκο με τα κόλλυβα για το μνημόσυνο. Ακολουθεί ο σημαιοφόρος με τη σημαία του Νότη Μπότσαρη και οι παρέες των αρματωμένων. Στην εμπροσθοφυλακή κάθε παρέας μπαίνουν τα παιδιά. Ακολουθεί η παρέα και έπειτα η ζυγιά. Των αρματωμένων έπονται οι καβαλαραίοι, με πρώτο τον σημαιοφόρο τους, που κρατά τη σημαία τους που φέρει την εικόνα του Αη-Γιώργη καβαλάρη. Οι καβαλαραίοι φορούν χακί ή μπλε πουκάμισο και παντελόνι και στο κεφάλι σκούφια, ενώ φέρουν λαμπάδα–τάμα περασμένη στην πλάτη χιαστί.
Η πορεία περνά από τις οδούς Χρυσόγελου, Ραζικότσικα, Λόρδου Βύρωνος και Θυσίας, που καταλήγει στον Κήπο των Ηρώων. Πλήθος κόσμου, που αποτελείται από Μεσολογγίτες, κατοίκους γειτονικών πόλεων και τουρίστες, έχουν κατακλύσει τα πεζοδρόμια για να τους υποδεχτούν και να τους καμαρώσουν.
Μόλις η ζυγιά κάθε παρέας αντικρίσει τον Κήπο των Ηρώων, σταματά να παίζει, και η κάθε παρέα από εκεί και πέρα πορεύεται σιωπηλή μέχρι τον τύμβο, όπου φυλάσσονται τα οστά των αγωνιστών, και τελείται τρισάγιο στους πεσόντες Εξοδίτες.
Βγαίνοντας έξω από τον Κήπο, οι πανηγυριστές, φέροντας μέσα τους ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της ιστορίας, γράφουν ένα νέο. Σε αυτό το σημείο συντελείται αλλαγή της συναισθηματικής τους κατάστασης. Η ζυγιά, που είναι η οπισθοφυλακή κάθε παρέας, αρχίζει να παίζει δρομικά τραγούδια, και οι αρματωμένοι ακολουθούν τους χορευτικούς σκοπούς.
Η πορεία κατευθύνεται προς την Πύλη. Προπορεύονται ο Δήμαρχος και η πολιτική ηγεσία, έπονται οι αρματωμένοι και ακολουθούν οι καβαλάρηδες. Ο συγκεντρωμένος κόσμος τούς χαιρετά και τους δίνει ευχές. Γεύεται την όμορφη παράσταση, που θυμίζει παρέλαση θιάσου του δρόμου, και συνοδεύεται από τους διονυσιακούς ήχους των τσιγγάνων, που συμπληρώνουν λειτουργικά τον Αη Συμιώτικο καμβά. Διαβαίνοντας την Πύλη, τα πάντα σιγούν. Έξω από την Πύλη , πλήθος και πάλι υποδέχεται την πομπή, με ιδιαίτερα έντονη εδώ την παρουσία των τσιγγάνων.
Ύστερα, οι αρματωμένοι κατευθύνονται ανατολικά προς την οδό Ναυπάκτου, όπου με ιδιωτικά αυτοκίνητα μεταφέρονται στο Μοναστήρι. Την ίδια κατεύθυνση ακολουθούν και οι καβαλαραίοι με τα άλογα τους.
Κυριακή Βράδυ
Πλήθος τσιγγάνων έχει κατασκηνώσει στο χώρο του μοναστηριού· πρωτίστως οι φαμίλιες των οργανοπαικτών, αλλά και άλλες που έχουν σκοπό να βαπτίσουν τα παιδιά τους στο μοναστήρι ή απλώς να προσκυνήσουν, καθώς ο Άγιος Συμεών θεωρείται προστάτης τους.
Στο χώρο του μοναστηριού τούτη τη νυχτιά, ντόπιοι και ξένοι συρρέουν για να ανάψουν ένα κερί, να προσκυνήσουν, αλλά και για να παρακολουθήσουν το έθιμο και να συμμετάσχουν στο γλέντι των Αη Συμιωτών πανηγυριστών που θα ακολουθήσει.
Πρώτοι από τους επίσημους πανηγυριστές καταφθάνουν στον χώρο του μοναστηριού οι αρματωμένοι. Σχεδόν όλοι τους κατευθύνονται προς το μοναστήρι για να προσκυνήσουν την εικόνα της Αγίας Τριάδας, που ειδικά για εκείνη την ημέρα εκτίθεται στον αύλειο χώρο, αλλά και να ανάψουν κεριά και λαμπάδες.
Στη συνέχεια, περνούν στον εσωτερικό χώρο του μοναστηριού, για να και προσκυνούν την εικόνα του Αγίου Συμεώνος και να προσευχηθούν.
Μετά το προσκύνημα, οι πανηγυριστές κατευθύνονται στον προκαθορισμένο χώρο της παρέας, αλλάζουν τις ενδυμασίες τους και κρεμούν τις στολές τους στα κιόσκια στους τοίχους ή τα πλατάνια. Ύστερα, κάθονται στο τραπέζι της παρέας.
Όσοι ανεβαίνουν με το άλογο φθάνουν αργότερα, κατά τις έντεκα τη νύχτα. Αφού προσκυνήσουν, κατευθύνονται στις καθιερωμένες θέσεις της παρέας του .
Όταν συγκεντρωθούν όλα τα μέλη, ακολουθώντας το ίδιο τελετουργικό με τα προηγούμενα κοινά γεύματα της παρέας και πάλι με εντολή του καπετάνιου, η ζυγιά παίζει το εμβατήριο για την έναρξη του τρίτου κατά σειρά «συμποσίου». Αυτή τη φορά μακριά από την πόλη, στη φύση, κάτω από τα αιωνόβια καταπράσινα πλατάνια. Είναι μια επαναλαμβανόμενη αλληλουχία από ευχές, τσουγκρίσματα κρασοπότηρων και ευωχία.
Οι καλεσμένοι είναι κυρίως μέλη των οικογενειών τους και φίλοι. Κάθονται σε διπλανά τραπέζια και τους προσφέρονται κρασί, μεζέδες, αρνί ψητό, πίτες, κοκορέτσι και παστά ψάρια. Η φιλοξενία των ΑηΣυμιωτών είναι παροιμιώδης. Σε οποιονδήποτε περάσει από την παρέα και ευχηθεί «χρόνια πολλά», προσφέρεται κρασί και μεζές· η μόνη «υποχρέωση» είναι να δοθεί κάτι στη ζυγιά, γιατί το κόστος «είναι δυσβάσταχτο». Το πανηγύρι είναι αυτοχρηματοδοτούμενο· όλα τα έξοδα καλύπτονται από τον ρεφενέ που καταβάλλουν τα μέλη της παρέας.
Αφού ολοκληρωθεί το γεύμα, οι συμπρωταγωνιστές του εθίμου -οργανοπαίχτες και πανηγυριστές- ξεκινούν το γλέντι με τραγούδια του τραπεζιού ή της τάβλας. Στο ξεκίνημα και στη λήξη του πανηγυριού τραγουδούν το «πάλε καλές αντάμωσες» και ακολουθεί το «σε τούτ’ την τάβλα που είμαστε, σε τούτο το τραπέζι». Στην αρχή του γλεντιού τραγουδούν κυρίως ιστορικά και κλέφτικα τραγούδια, όπως «το τραγούδι των Μεσολογγιτών», «του Μάρκου Μπότσαρη», «Θέλτε ν ’ακούστε κλάματα», «επίθεση Ιμπραήμ στο Μεσολόγγι».
Το τραγούδι της παρέας το διαδέχεται ο χορός. Πρώτος χορεύει ο καπετάνιος, κατά τις συνήθειες του αρματολικιού, ή κάποιος καλός χορευτής από την παρέα. Οι χοροί, τσάμικοι, συρτοί, καλαματιανοί, το «ράστ», λιγότερο το συρτό στα τρία, αλλά και μιμητικοί χοροί, όπως το «χελάκι», η «καρακάξα», το «πιπέρι», με κορυφαίο το μιμόδραμα του «χορού του πεθαμένου».
Το ομαδικό πνεύμα, η εναλλαγή αργών και γρήγορων ρυθμών, το διαδοχικό πέρασμα από τη χαρά στη λύπη και η διαρκής οινοποσία αναπτύσσουν κλίμα ενθουσιασμού που οδηγεί στην κορύφωση, στο Διονυσιασμό και, εντέλει, στην έκσταση, όπου η ύπαρξη βιώνεται με ένα μοναδικό τρόπο.
Τα ωραιότερα τραγούδια και οι καλύτεροι χοροί είναι μετά τις τέσσερις, κοντά στο χάραμα. Την ώρα αυτή ακούγονται τα ωραιότερα ερωτικά τραγούδια, τα λεγόμενα μινόρια.
Κάθε παρέα έχει την αυτοτέλεια της, έχει τη δική της ζυγιά, είναι ένα κέντρο που εκπέμπει τις δικές του δονήσεις. Την ίδια χρονική στιγμή, μια παρέα μπορεί να τραγουδάει ένα μοιρολόι, μια άλλη ένα κλέφτικο τραγούδι, μια άλλη να χορεύει. Kάθε παρέα είναι και ένας φωτεινός σηματοδότης.
Δευτέρα πρωί
Το πρωί της Δευτέρας τελείται Θεία Λειτουργία. Μάλιστα υπάρχει άγραφος κανόνας να σταματούν τα όργανα μόλις χτυπήσει η καμπάνα. Μετά την απόλυση, μια επιτροπή από τους πανηγυριστές παίρνει τον δίσκο με τα κόλλυβα και ανηφορίζει προς τονΜεγάλο Σταυρό, όπου τελείται τρισάγιο και κατάθεση στεφάνων.
Ακολούθως, οι ιερείς επιστρέφουν στο μοναστήρι για να τελέσουν ομαδικές βαπτίσεις τσιγγάνων.
Το μεσημέρι συνεχίζεται η ευωχία. Έξω από τις παρέες υπάρχουν ψησταριές που ψήνουν αρνιά, χέλια και άλλους μεζέδες. Ο ζουρνάς και το νταούλι κατευθύνουν το γλέντι της παρέας, που εναλλάσσεται με χορούς και τραγούδια ως το απόγευμα.
Μετά το μεσημεριανό λαϊκό γλέντι, ετοιμάζονται για την επιστροφή στην πόλη. Σήμερα, οι περισσότεροι περνούν από το μοναστήρι να ανάψουν ένα κερί ή να αφήσουν την λαμπάδα τους στον Άγιο, να κάνουν τον σταυρό τους και να τον ευχαριστήσουν που πήγε καλά το πανηγύρι και αυτή τη χρονιά, και να προσευχηθούν να είναι καλά να το ζήσουν και του χρόνου. Η αποχώρηση από το βουνό και τη φύση, σημαίνει το κλείσιμο ενός σημαντικού κύκλου του πανηγυριού.
Οι αρματωμένοι επιβιβάζονται στα Ι.Χ. αυτοκίνητα και οι καβαλαραίοι σελώνουν τα άλογά τους και παίρνουν το δρόμο της επιστροφής ακολουθώντας διαφορετική διαδρομή. Επιστρέφουν με μια αίσθηση ελευθερίας με τον αέρα του νικητή. . Όπως αναφέρει πανηγυριστής: «Όταν επιστρέφουμε, είναι σαν να γίνεται η ανακατάληψη της πόλης» .
Δευτέρα Απόγευμα
Η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, κοντά στο στρατόπεδο, είναι το σημείο εκκίνησης. Την ώρα του δειλινού, σχηματίζεται η πομπή, πάλι με την ίδια διάταξη.
Η πόλη τους υποδέχεται σαν νικητές. Ο Κώνστας μιλά για «πάνδημη υποδοχή τους στην είσοδο της πόλης». Το πλήθος του κόσμου, που παρακολουθεί αυτό το υπέροχο θέαμα, πυκνώνει κοντά στην Πύλη της Εξόδου. Σε αυτό το σημείο κάθε παρέα βγάζει αναμνηστική φωτογραφία όταν περνά την Πύλη, και αμέσως μετά, όλοι μετατρέπονται σε έναν δρομικό θίασο. Τραγουδούν, χορεύουν, κάνουν χορευτικές αναπαραστάσεις.
Κατεβαίνοντας από το βουνό, οι πανηγυριστές μεταφέρουν μια αναζωογονητική πνοή που δημιουργεί κλίμα αισιοδοξίας. Συχνά, συμβαίνει στην επιστροφή τους να στολίζουν το σελάχι τους με πλατανόφυλλα ή να κρατούν γαρδένιες, σημάδια της αναγέννησης της φύσης. Η ζωντάνια τους μεταδίδεται στους παρευρισκόμενους σαν ωστικό κύμα που παρασύρει τα πάντα στο πέρασμά του. Το ίδιο κλίμα ζωντάνιας και σφρίγους μεταδίδουν και οι καβαλαραίοι, που φέρουν και αυτοί σημάδια της άνοιξης από το βουνό. Ορισμένοι έχουν εκπαιδεύσει τα άλογά τους να εκτελούν ειδικούς βηματισμούς και να ακολουθούν τους ήχους της ζυγιάς.
Με τραγούδια και χορούς οι αρματωμένοι περιδιαβαίνουν τις οδούς Καψάλη, Λόρδου Βύρωνος, Ραζηκότσικα και Χρυσόγελου, μέσα στην πόλη. Καταλήγουν στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Σπυρίδωνα, όπου τους υποδέχεται ο εφημέριος του ναού, για να παραλάβει τις σημαίες και το μπαϊράκι τους
Στη συνέχεια, οι πανηγυριστές κατευθύνονται στα μαγαζιά της απάνω και κάτω αγοράς, όπου συνεχίζεται το γλέντι. Όλα τα καταστήματα διασκέδασης και αναψυχής είναι ασφυχτικά γεμάτα. Στην απάνω και κάτω αγορά, όπου είναι τα στέκια των παρεών, το τραπέζι της παρέας περιμένει στρωμένο, με δίπλα του εκείνο των συγγενών. Σε αυτούς τους δρόμους όπου γίνεται το γλέντι, στήνονται τραπέζια για να καθίσει ο κόσμος και να γλεντήσει. Αυτό είναι το τελευταίο κοινό δείπνο, με την παρέα να κάθεται ξέχωρα από τους συγγενείς.
Κοντά το ξημέρωμα, ο κόσμος υποχωρεί, όμως τα νταούλια και οι ζουρνάδες δεν σταματούν. Εκείνες τις ώρες, οι ζυγιές παίζουν πιο ευαίσθητα, πιο συναισθηματικά κομμάτια. Βγάζουν καημό, παράπονο και τότε πλέον δεν υπάρχουν διαχωριστικές γραμμές· το τραγούδι τους γίνεται το αιώνιο αίτημα της ανθρώπινης ψυχής.
Τρίτη Απόγευμα
Την Τρίτη, ανήμερα της Αγίας Τριάδος, γιορτάζει το ομώνυμο εκκλησάκι στο ιστορικό νησάκι της Κλείσοβας. Το πρωί τελείται θεία λειτουργία.
Το απόγευμα μια αντιπροσωπεία από λίγες παρέες πανηγυριστών και πλήθος κόσμου, μεταβαίνουν στο νησάκι με γαΐτες και πριάρια για να προσκυνήσουν και να αποδώσουν τιμές στους εκεί πεσόντες αγωνιστές. Το πανηγύρι, που γινόταν παλαιότερα στην Κλείσοβα δεν γίνεται πλέον.
Τρίτη Βράδυ
Το βράδυ της Τρίτης γίνεται το αποχαιρετιστήριο δείπνο και η επανένωση με την οικογένεια. Μέχρι τώρα, η παρέα διασκέδαζε μόνη της στο δικό της τραπέζι, ενώ τα μέλη των οικογενειών τους κάθονταν σε διπλανά τραπέζια. Η διασκέδαση φτάνει μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες.
Ο κύκλος του πανηγυριού τελειώνει όπως άρχισε. Η ζυγιά κάθε παρέας παίζει την μπαντουνάδα. Ο κόσμος χαιρετά τους πανηγυριστές και τους εύχεται «και του χρόνου». Καταλήγουν στα καφενεία που βρίσκονται κοντά στον Κήπο των Ηρώων για τον πρωινό καφέ. Κι έπειτα φιλιούνται σταυρωτά και αποχωρίζονται με την ευχή «Άντε καλό χειμωνιάτικο». Όταν το γλέντι τελειώνει -όπως και όταν αρχίζει- υπάρχει πάντα μια ευχή:
«Πάλε καλές αντάμωσες,
πάλε ν’ ανταμωθούμε
στον Αη-Συμιό, στον πλάτανο
και στην κρύα βρυσούλα…»
Σχεδιασμός Διαδρομής
Κείμενα: Ομάδα Παράδοσης
Κείμενο: Ελένη Καρανικόλα- Τσουβέλα
Επιμέλεια κειμένου: Ελένη Συντίλα – Μιλτιάδης Ζαβέρδας
Πηγές:
Ελένη Καρανικόλα- Τσουβέλα,Το πανηγύρι του Αϊ-Συμιού στο Μεσολόγγι Ιστορική,Κοινωνική και Παιδαγωγική διερεύνηση, διδακτορική διατριβή, Φλώρινα, 2016
Καβάγιας Αριστείδης Ξ., Στο πανηγύρι τ’ Αη-Συμιού. Με το νταούλι και με το ζουρνά, Μεσολόγγι: Καβάγια, 2007.
Φιλιππόπουλος Νικήτας Χρ., Το πανηγύρι τ’ Άη-Συμιού, Μεσολόγγι: Ντάπια, 2001.
Γκόρπας Θωμάς, Γκόρπας Βησσαρίων, Το πανηγύρι τ’ Αη-Συμιού: μια Μεσολογγίτικη λαογραφία, Αθήνα: Ζυγός, 1972.
Άπαντα Κ.Σ. Κώνστα, (Επιμ ,Θ. Μ. Πολίτη), Αθήνα: Μαυρίδης, 1994
Αιτωλοακαρνανική και Ευρυτανική Εγκυκλοπαίδεια
