Χρήστος Αστερίου: «Το βιβλίο δεν θα πεθάνει ποτέ»

Πολυβραβευμένος συγγραφέας, υπότροφος λογοτεχνίας στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Βερολίνου αλλά και υπότροφος του ιδρύματος Fulbright στο Πανεπιστήμιο Columbia και μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Συγγραφέων ο Χρήστος Αστερίου είναι από τις πιο ξεχωριστές μορφές των Ελληνικών γραμμάτων. Σε επαφή με το έργο του ήρθα ως φανατική αναγνώστρια και άνθρωπος που συχνάζει στα βιβλιοπωλεία, εδώ και χρόνια, μέσα από δυο βιβλία: τις “Μικρές Αυτοκρατορίες”, εμπνευσμένο από την ιστορία της καπνοβιομηχανίας Muratti, άμεσα συνδεδεμένη με τις ανακαλύψεις του περασμένου αιώνα και τη “Θεραπεία των Αναμνήσεων”, ένα ταξίδι αυτογνωσίας από τη Νέα Υόρκη στην Αθήνα και ξανά πίσω, επικεντρωμένο στη δύσκολη σχέση πατέρα-γιου.

Εκτός από το επίπονο έργο του συγγραφέα, μιλήσαμε για το πώς μπορεί να επιβιώσει το βιβλίο τόσο στον ψηφιακό κόσμο όσο και στους γρήγορους ρυθμούς της καθημερινότητας που απορροφούν όλον τον ελεύθερο χρόνο και την ενέργειά μας. Τον συνάντησα στον Βάρσο της Κηφισιάς, ένα vintage σκηνικό που μας γυρνάει πίσω στα παιδικά μας χρόνια, που φαντάζει ιδανικό για λογοτεχνικές συζητήσεις, με αφορμή την πρώτη μετάφραση ενός βιβλίου του στα Γερμανικά. Και κάπως έτσι ξεκινήσαμε να μιλάμε για το βιβλίο γενικότερα, την ευθύνη ενός συγγραφέα σήμερα και τον ανταγωνισμό που αντιμετωπίζει από τα ψηφιακά μέσα αλλά και τη διαρκή αναζήτηση του χαμένου ελεύθερου χρόνου.

Το βιβλίο διασώζει ιστορίες ανθρώπων από τη λήθη

Το τελευταίο του βιβλίο φέρει τον τίτλο «Οι μικρές αυτοκρατορίες». Αν και αφορά την ιστορία της καπνοβιομηχανίας των Μuratti, που τα ίχνη της χάθηκαν μέσα στον χρόνο, όπως αναφέρει ουσιαστικά είναι ένα ένα παράδειγμα για τη λήθη. Άλλωστε επειδή το σκηνικό εκτυλίσσεται σε μεγάλο βαθμό στο Βερολίνο, αποτελεί και έναν αποχαιρετισμό του ίδιου του συγγραφέα στην πόλη όπου πέρασε 5 χρόνια από τη ζωή του. «Τι είναι μικρές αυτοκρατορίες; οι αυτοκρατορίες έχουν πάντα την αλαζονεία. Νομίζουν ότι δεν θα πέσουν ποτέ. Ωστόσο όλα και όλοι τελειώνουν. Κι εμείς είμαστε αντιστοίχως μικρές αυτοκρατορίες. Τι μπορεί να μας συγκρατήσει από τη λήθη; Είναι αυτό που με ρωτάς. Όσο για το ποιο λόγο έγραψα αυτό το βιβλίο, είχα την εντύπωση ότι αυτούς τους ανθρώπους που ήταν ξεχασμένοι εντελώς, έμοιαζαν να είναι βυθισμένοι σε ένα ποτάμι και εσύ που είσαι ζωντανός τους τραβάς, κατά κάποιο τρόπο, από τα μαλλιά τους ξαναβγάζεις λίγο στην επικαιρότητα μέχρι να χαθείς κι εσύ μέσα σε αυτό το ποτάμι της λήθης. Μοιάζει, κατά κάποιο τρόπο να τους διασώζεις».

«H μετάφραση δίνει νέα ζωή σε ένα βιβλίο»

Δεν μπορεί να κρύψει τη χαρά του όταν τον ρωτάω για τη μετάφραση της «Θεραπείας των αναμνήσεων» στα Γερμανικά. Μάλιστα ο ίδιος έχει περάσει 10 χρόνια της ζωής του στη Γερμανία, για σπουδές και εργασία. «Είναι σαν να έχει μια δεύτερη ζωή το βιβλίο, ανοίγεσαι σε νέους αναγνώστες που έχουν άλλο background, ουσιαστικά το βιβλίο ξαναζεί. Κάθε φορά που μεταφράζεται έχει μια δεύτερη, τρίτη, τέταρτη ζωή», αναφέρει χαρακτηριστικά. Και είναι αυτός ο διαρκής αγώνας με τον χρόνο, τους αστικούς και προσωπικούς μύθους και τις ιστορίες που χάνονται ή αναγεννώνται που τον απασχολεί και τον εκφράζει μέσω του έργου του.

Σκέψη- Ταύτιση αλλά και απόλαυση μέσω της ανάγνωσης

Δεν μπορώ να αποφύγω το ερώτημα του τι προσφέρει η λογοτεχνία στον αναγνώστη. «Απόλαυση και ενδεχομένως και μια παρηγοριά πολλές φορές. Έγραψα κάτι και το διάβασε κάποιος και κατάλαβε κάτι για τη ζωή του, που για μένα είναι πολύ σημαντικό. Αν έβαλα κάποιον σε διαδικασία κάπως να σκεφτεί τι είναι αυτό που λέμε ζωή, τι είναι χρόνος αλλά και να περάσει καλά διαβάζοντάς το, αυτό είναι λογοτεχνία. Πέρα από τη σκέψη όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ το κομμάτι της απόλαυσης. Ένα λογοτεχνικό έργο πέρα από ότι πρέπει να είναι μια συμπαγή, ωραία, αφηγηματικά δεμένη ιστορία, πρέπει ταυτόχρονα να κάνει τον άλλο να περνά καλά». Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είναι συνειδητοποιημένος ότι το αναγνωστικό κοινό είναι περιορισμένο στην Ελλάδα, κάτι που συνέβαινε πάντα αλλά συρρικνώνεται όλο και περισσότερο. Εννοείται βέβαια ότι, όπως κάθε συγγραφέας, γράφει για να διαβαστεί, «όποιος σου πει το αντίθετο, ψεύδεται» υποστηρίζει. Αλλά επειδή γνωρίζει πολύ καλά πόσο δύσκολο είναι να αγοράσει κάποιος ένα βιβλίο, να κάνει την τιμή να τον διαβάσει, θεωρεί ότι έχει ευθύνη να δώσει στον αναγνώστη κάτι ποιοτικό, να έχει να του πει κάτι διαφορετικό, αλλά και να μην παραλείψει να τον κάνει και να περάσει καλά, όπως ανέφερε πιο πάνω.

Ο ρόλος της έρευνας στα βιβλία του

Κάθε βιβλίο προκύπτει από προσωπική έρευνα, όπου το ένα στοιχείο οδηγεί στο άλλο και πλέκεται σιγά σιγά το νήμα. Όταν ξεκινάει ένα θέμα, προκειμένου να το εξετάσει διεξοδικά, θα ταξιδέψει ή θα συμβουλευτεί ειδικούς. Πρέπει να έχει προηγηθεί έρευνα ώστε να μπορέσει να μεταδώσει στον αναγνώστη με σαφήνεια πληροφορίες και λεπτομέρειες για τόπους και περιστατικά. Και το ιδανικό είναι να μην φαίνεται στον αναγνώστη πόσο έχει κοπιάσει για να συγκεντρώσει όλες αυτές τις πληροφορίες. Κάπως έτσι βρέθηκε με υποτροφία στη Νέα Υόρκη για να γράψει τη Θεραπεία των αναμνήσεων. Εκεί μάλιστα ανακάλυψε μια κρυμμένη στον χρόνο ελληνική συνοικία, το μέρος όπου γεννήθηκε η Μαρία Κάλλας, το Washington Heights. Τι έχει μείνει από από αυτή τη «μικρή αυτοκρατορία»; Μια μεγάλη εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Σπυρίδωνα στη μέση του πουθενά.

Το ζήτημα της Άνοιας και του Αλτσχάιμερ που σπάνια θίγεται στην ελληνική λογοτεχνία

Όπως έχει διαπιστώσει από τις αναγνώσεις του, η ελληνική λογοτεχνία αποφεύγει να θίξει πολλές θεματικές που είναι πολύ ενδιαφέρουσες και επίκαιρες ενώ αντιθέτως υπάρχει μια εμμονή με συγκεκριμένα ζητήματα και ιστορικές περιόδους. Η άνοια και το Αλτσχάιμερ είναι ένα από αυτά. Αν κάποιος διαβάσει το βιβλίο «Η θεραπεία των αναμνήσεων», όπου από κάποια στιγμή και έπειτα η προβληματική σχέση του πρωταγωνιστή με τον πατέρα του περνά σε άλλο στάδιο μιας και ο τελευταίος πάσχει από άνοια, τείνει να πιστέψει ότι πρόκειται για μια αυτοβιογραφική εξομολόγηση. Όσοι έχουν ζήσει παρόμοιες καταστάσεις εύκολα ταυτίζονται με την εικόνα ενός αυταρχικού πατέρα που καταλήγει να επιστρέφει στην νηπιακή ηλιακή και κατάσταση αναζητώντας τη φροντίδα και την προστασία των παιδιών που άλλοτε καταπίεζε και απέρριπτε. Παρότι, όπως μου αποκαλύπτει, η σχέση με τον πατέρα του ήταν αρκετά προβληματική, δεν έπασχε από άνοια. Οπότε, για να καταφέρει να αποτυπώσει πειστικά στον αναγνώστη την περίπτωση παρακολούθησε τα σεμινάρια που δίνουν οι θεραπευτές στους φροντιστές ώστε να μπορέσουν να αντεπεξέλθουν επαρκώς όταν έχουν έναν ανοίκειο συγγενή στο σπίτι. «Έμαθα πολλά πράγματα που δεν γνώριζα και κατάλαβα πόσο σκληρό και δύσκολο είναι το έργο αυτών των ανθρώπων».

Αudiobooks: μπορούν να κρατήσουν ζωντανά τα βιβλία;

Όσον αφορά τα audiobooks, ομολογεί ότι πολύ πρόσφατα είχε μια ανάλογη συζήτηση με φίλους του συγγραφείς, οι οποίοι υποστηρίζουν και χρησιμοποιούν διάφορες πλατφόρμες. Ο ίδιος, ωστόσο, δηλώνει πως ούτε διαβάζει ούτε θα μπορούσε να ακούει ένα βιβλίο σε μέσα μαζικής μεταφοράς καθώς αδυνατεί να συγκεντρωθεί αφού του αρέσει να παρατηρεί πρόσωπα και συμπεριφορές. Ωστόσο, έχει καταλάβει ότι έχουν αποκτήσει μια απήχηση, καθώς είναι πιο εύκολο να ακούς ενα βιβλίο από το να το διαβάζεις. Η μεγάλη ένστασή του; Πρέπει να υπάρχει ένας σωστός και καλός αφηγητής που να κατανοεί τι διαβάζει -όχι να το κάνει μηχανικά- και να είναι ικανός να σου το μεταδώσει και να σε κρατήσει. Ένας καλός αφηγητής είναι άλλωστε καθηλωτικός. Όσον αφορά το Τiktok δεν το γνωρίζει ακριβώς και ο,τι ξέρει είναι από τους μαθητές του και την ανιψιά του. Αυτό που έχει συνειδητοποιήσει είναι η μεγάλη επιρροή του στις επιλογές των αγορών των εφήβων: είτε είναι βιβλίο, είτε είναι ρούχο είτε είναι οτιδήποτε άλλο, το αγοράζουν επειδή το είδαν στο Tiktok. Πώς, όμως, αντιδρά ένας συγγραφέας σε αυτό το μέσο για να το… αντιμετωπίσει; Καταρχάς πρέπει να το περιγράψει. Αλλά για να το περιγράψει πρέπει να το μελετήσει…
Τα παιδιά και η ανάγνωση

Ο Χρήστος είναι εκπαιδευτικός. Διδάσκει γερμανικά σε δημοτικό αυτή τη στιγμή αλλά, όπως μου είπε, έχει περάσει από όλες τις τάξεις και όλες τις ηλικίες, οπότε έχει σημαντική εμπειρία από τη σχέση των παιδιών με το σχολείο και το διάβασμα. «ΑΝ ήμουν υπουργός παιδείας για μια ημέρα, θα θέσπιζα μια μέρα της εβδομάδας ως free day στο σχολείο: να διαβάζαμε βιβλία, να βλέπαμε ταινίες και να καθόμαστε κάτω σε μεγάλες μαξιλάρες. Είναι σίγουρο ότι οι πληροφορίες δοσμένες έτσι θα αποτυπώνονταν καλύτερα στα παιδικά μυαλά». Σε ποια ηλικία πρέπει να ξεκινήσει ένα παιδί να διαβάζει; Η απάντηση του Χρήστου είναι στο Γυμνάσιο. Ωστόσο, κρίνει ότι είναι πλέον πολύ δύσκολο να το πείσεις. «Τα παιδιά σήμερα δεν μπορούν να συγκεντρωθούν ούτε σε μισή σελίδα βιβλίου ούτε σε ένα βίντεο που διαρκεί πάνω από 1 λεπτό». Εκεί χρειάζεται προσπάθεια και ως καθηγητής συνήθως παλεύει για τους λίγους μαθητές που θα θέλουν να συγκεντρωθούν ή ακόμα και για τον ένα. Δεν πιστεύει, ωστόσο, ότι το βιβλίο απειλείται να πεθάνει. «Το βιβλίο έχει μια μαγεία που δεν μπορεί να εξαφανιστεί εύκολα. Άλλωστε αυτό έχει αποδειχθεί και με άλλα μέσα. Το ραδιόφωνο έχει επιβιώσει ακόμα, παρόλο που είναι πολύ πιο παλιακό και ξεπερασμένο τεχνολογικά, αλλά ο κόσμος ακούει μανιωδώς. Στην παραλία δεν πας χωρίς βιβλίο. Άλλωστε η σχέση με το χαρτί, προσωπικά μιλώντας βέβαια, είναι φετιχιστική».

Η τεχνητή νοημοσύνη; Θα πάει το βιβλίο σε ένα άλλο επίπεδο;

Η συζήτησή μας έκλεισε με ένα αισιόδοξο μήνυμα. Ο Χρήστος θεωρεί ότι η τεχνητή νοημοσύνη -που βρίσκεται ακόμη σε εμβρυακό στάδιο- έχει να φέρει αλλαγές που δεν φανταζόμαστε. «Ο κόσμος εξελίσσεται και νομίζω ότι αυτό θα συμπαρασύρει και το βιβλίο. Μπορεί σε 20 χρόνια να μπορείς να μπαίνεις σε ένα room και να εισέρχεσαι στην ιστορία του βιβλίου, να το ζεις εκ των έσω». Ίσως αυτό είναι και το όνειρο ενός αναγνώστη, να εισέλθει κρυφά στις σελίδες ενός βιβλίου. Για να δούμε. Θα γίνει;

www.protothema.gr