Οι “θησαυροί” της λιμνοθάλασσας στο Μουσείο Αλιείας Αιτωλικού (photo video)

Η κυρία Πλεξίδα Τσίντζου Ευγενία επόπτρια του Μουσείου Αλιείας μας ξεναγεί στην λιμνοθάλασσα του Αιτωλικού.

Η «Παραδοσιακή Αλιεία Εθνικού Πάρκου Λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου – Αιτωλικού» και το «Ψάρεμα με σταφνοκάρι στο Αιτωλικό» έχουν ενταχθεί στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας.

Το Μουσείο Αλιείας Αιτωλικού φιλοξενεί αντικείμενα, εργαλεία, φωτογραφίες από τον βυθό της λιμνοθάλασσας του Αιτωλικού, με όλα τα ψάρια, την πλούσια ζωή του σημαντικού υδροβιότοπου, την ιχθυοπανίδα και χλωρίδα της λιμνοθάλασσας, αλλά και τη σημαντική αποικία των ιππόκαμπων.

Η Λιμνοθάλασσα του Εθνικού Πάρκου Λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου Αιτωλικού είναι μια από τις σημαντικότερες της Μεσογείου.

Ως λιμνοθάλασσα ορίζεται μια αβαθής παραθαλάσσια έκταση, η οποία αποτελείται από υφάλμυρα νερά που βρίσκονται σε άμεση επικοινωνία με τη θάλασσα.

Η λιμνοθάλασσα αποτελεί υγρότοπο ενταγμένο στη Συνθήκη Ramsar και στο δίκτυο Natura (GR2310001και GR2310015), εξαιτίας της βιοποικιλότητας που τη χαρακτηρίζει και συμπεριλαμβάνει 26 διαφορετικά είδη οικοτόπων
Σχηματίστηκε από τη δράση των ποταμών Αχελώου και Ευήνου, όπως και τη δράση του κυματισμού και των παράκτιων ρευμάτων.

Η λιμνοθάλασσα αποτελεί ιδανικό περιβάλλον για τα ψάρια την άνοιξη λόγω της υψηλότερης θερμοκρασίας των νερών της σε σχέση με τη θάλασσα και του μικρού σχετικά βάθους (κάτω των 2m), που επιτρέπει τη μετανάστευσή τους σε αυτή κατά την φάση του παλιρροϊκού κύκλου (άμπωτη).

Τον χειμώνα τα ψάρια μεταναστεύουν προς τη βαθιά θάλασσα μέχρι την επόμενη άνοιξη.
Οι άνθρωποι άρχισαν να επεμβαίνουν στο φυσικό αυτό περιβάλλον και να εκμεταλλεύονται τους πόρους του, όταν επέλεξαν να ελέγξουν τις μετακινήσεις των ψαριών, να τα εγκλωβίσουν στη λιμνοθάλασσα και να τα παγιδεύουν πριν την έξοδό τους στην ανοικτή θάλασσα (Θεολογίδης, 2008).

Ο υγρότοπος σήμερα έχει δυνατότητα παραγωγής σημαντικών ποσοτήτων αλιευμάτων ως βιότοπος που προσελκύει μεγάλο αριθμό και πολλά είδη υδρόβιων οργανισμών, τα οποία στη συνέχεια οι αλιείς τα εκμεταλλεύονται εμπορικά.
Οι αλιείς είναι οι φροντιστές του φυσικού αυτού ιχθυοτροφείου της λιμνοθάλασσας. Τον υγρότοπο εκμεταλλεύονται δύο αλιευτικές ομάδες. Έχουν δικαίωμα να αλιεύουν με καμάκι, σταφνοκάρι και πυροφάνι αλλά πολλές φορές χρησιμοποιούν συρτή και παραγάδι.

Η είσοδος των ιχθύων στη λιμνοθάλασσα πραγματοποιείται από τον Φεβρουάριο έως τον Μάιο. Οι είσοδοι στα ιχθυοτροφεία – διβάρια κλείνουν τον Ιούνιο, οπότε και ξεκινά η αλίευση που διαρκεί μέχρι τον επόμενο Φεβρουάριο.

Το ψάρεμα στην περιοχή της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου αποτελεί παραδοσιακή δραστηριότητα. Οι τεχνικές και τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται αποτελούν μέρος μιας ζωντανής και πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς που έχει διαμορφώσει το τοπίο και την ταυτότητα της περιοχής.

Τα (δ)ιβάρια είναι πασσαλόπηκτες, τραπεζοειδούς σχήματος κατασκευές που σχηματίζουν φυσικά ιχθυοτροφεία. Με τον τρόπο αυτό αποτρέπεται η ελεύθερη επιστροφή προς τη θάλασσα των ψαριών που έχουν μπει στον υγρότοπο και στη συνέχεια επιτρέπεται η αλίευσή τους.

Το λιμνοθαλάσσιο περιβάλλον λειτουργεί ως χώρος φιλοξενίας των ψαριών, κυρίως των νεαρών, αλλά και όσων είναι μεγαλύτερης ηλικίας στη διάρκεια του έτους.

Πελάδα
Πρόκειται για τον χώρο κατοικίας και εργασίας των ψαράδων. Είναι μια ξύλινη πασσαλόπηκτη κατασκευή που απαντάται, ως επί το πλείστον, σε συγκροτήματα. Κατασκευάζεται κοντά στα φυσικά ιχθυοτροφεία (εντός των φραγμών) σε σχετικά αβαθείς περιοχές ή στη στεριά.
Η μετακίνηση από τον ένα χώρο της πελάδας στον άλλο συνήθως γίνεται με ξύλινους διαδρόμους.
Η διάταξη των χώρων της πελάδας καθώς και ο αριθμός τους ποικίλλει.

Συνήθως οι πρόσθετες πελάδες χρησιμοποιούνται ως επιπλέον βοηθητικές εγκαταστάσεις (αποθηκευτικοί χώροι, εργαστήρια, τσαρδάκια).
Στις πελάδες οι αλιείς περνούν αρκετές ώρες της ημέρας και της νύχτας. Εδώ διαμένουν, εργάζονται, περνούν τις ώρες της αναμονής, ώσπου οι ιβαράδες της βάρδιας (ανά εξάωρο) να συγκεντρώσουν με την απόχη τα ψάρια από τις πήρες (ιχθυοπαγίδες)και να αρχίσει η διαλογή, η καταμέτρηση και η τοποθέτηση των ψαριών μέσα σε πάγο.

Απόχη
Η αλίευση στο διβάρι γίνεται αποκλειστικά με την απόχη. Η απόχη αποτελείται από έναν κοίλο σάκο διχτυού στηριγμένο σε μια ξύλινη ή σιδερένια κουλούρα με διάμετρο 50-60 εκατοστά, η οποία προσαρμοσμένη σε ξύλο.

Βολκός
Ο βολκός είναι επαγγελματικό αλιευτικό εργαλείο που χρησιμοποιείται σε λίμνες, λιμνοθάλασσες, ακτές και εκβολές ποταμών, για την αλιεία κυρίως χελιών. Άρχισε να χρησιμοποιείται μετά το 1966 έπειτα από αίτηση που υπέβαλε ο Συνεταιρισμός Ιχθυεργατών Αιτωλικού «Προκοπάνιστος».
Οι βολκοί ή και νταούλια, όπως λέγονται, αποτελούνται από τέσσερις έως οκτώ κωνικούς/κυλινδρικούς σάκους φτιαγμένους από δίχτυ, στερεωμένους από την εσωτερική τους πλευρά με μεταλλικά στεφάνια που έχουν διάμετρο 5-8 cm. Επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω ενός μικρού ανοίγματος του διχτιού. Η μία τους άκρη ονομάζεται στόμιο και είναι ανοιχτή, ενώ η άλλη είναι κλειστή με σκοινί. Οι βολκοί είναι στερεωμένοι σε πάσσαλο στον βυθό με τη βοήθεια οδηγών (σειρές ανοξείδωτου μετάλλου που ενώνουν τους πασσάλους), ώστε να κρατούνται τεντωμένοι.

Τα αλιευτικά σκάφη: γαΐτα και πριάρι
Οι γαΐτες και τα πριάρια είναι βάρκες με σκαρί προσαρμοσμένο για ρηχά νερά με την αφαίρεση της καρίνας και τη δημιουργία επίπεδου δαπέδου. Πρόκειται για επιμήκη σκάφη, κατασκευασμένα από σανίδες, με μυτερή απόληξη στο πρόσθιο και πίσω μέρος. Χάρη στο μέγεθος και το σχήμα τους είναι ευέλικτα και ικανά να μεταφέρουν μεγάλα φορτία. Για να μετακινηθεί η βάρκα στη λιμνοθάλασσα χρησιμοποιούν το σταλίκι, μακριά ξύλινη ράβδο κατασκευασμένη από σκληρό αλλά εύκαμπτο ξύλο. Στο άκρο της έχει στερεωμένο με καρφιά έναν ξύλινο τρίποδα, το λεγόμενο σταλικοπόδι. Οι ψαράδες μπήγουν το σταλίκι στον πυθμένα της λιμνοθάλασσας και με δύναμη σπρώχνουν τη βάρκα προς τα εμπρός, κίνηση που απαιτεί δύναμη και έντονη κίνηση των χεριών, ενώ το σταλικοπόδι βοηθά, ώστε να στερεώνεται το σταλίκι καλά στον πυθμένα (Μπάδα, 2004).

Καλαμωτό
Στα απλά κάθετα δίχτυα που χρησιμοποιούν οι ψαράδες για αλίευση προστίθενται και άλλα δίχτυα με καλάμια που απλώνονται στην επιφάνεια της θάλασσας.

Παραγάδι
Το παραγάδι είναι ένα αλιευτικό εργαλείο με μικρή απόδοση. Αποφέρει όμως πρώτης ποιότητας ψάρια που αλιεύονται σε πολύ καλή κατάσταση (χωρίς πληγές στο σώμα τους). Αποτελείται από μεσινέζα ή σπάγκο, γνωστά αλλιώς και ως μάνα. Από πάνω δένονται μικρότερα κομμάτια μεσινέζας, τα παράμαλλα, τα οποία έχουν απόσταση τριών ή τεσσάρων μέτρων μεταξύ τους και φέρουν αγκίστρια. Το παραγάδι έχει συνήθως μήκος 1000-1500 μέτρα. Οι δύο άκρες του καταλήγουν σε ένα νήμα (καλαδούρι), πάνω στο οποίο στερεώνεται η μάνα.

Πεζόβολος
Ο πεζόβολος είναι κωνικό/κυκλικό δίχτυ, διαμέτρου 2 με 4 μέτρα. Στην περιφέρειά διαθέτει βαρίδια (μολύβδινα), ενώ η κωνική κορυφή δένεται σε μια βέργα. Ο ψαράς στέκεται στην άκρη της βάρκας -πλώρη ή πρύμνη- ή σε κάποιο ανοικτό σημείο, όπως γέφυρα, μέχρι να περάσει κάποιο κοπάδι ψαριών. Παράλληλα, στριφογυρίζει τον πεζόβολο κυκλικά και τον πετάει πάνω τους.

Πυροφάνι
Η αλιεία με πυροφάνι είναι διαδεδομένη καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, με μεγαλύτερη όμως συχνότητα τους θερινούς μήνες. Με το πυροφάνι ψαρεύουν τις νύχτες που δεν έχει φεγγάρι και τα νερά είναι ήρεμα. Απαραίτητος εξοπλισμός είναι ένα καμάκι και μια ισχυρή φωτεινή πηγή. Ο ψαράς στέκεται στην πλώρη της βάρκας, η οποία πρέπει να πλέει με πολύ μικρή ταχύτητα. Κρατάει το καμάκι στα χέρια του, παράλληλα με την επιφάνεια της θάλασσας, ώστε να μπορεί να αντιδράσει άμεσα, όταν δει ψάρι. Το ψάρεμα με πυροφάνι έχει μεγάλο βαθμό δυσκολίας.

Καμάκι
Το καμάκι αποτελεί την πιο παλιά τεχνική αλιείας στην λιμνοθάλασσα. Είναι ένα μακρύ, στρογγυλό ξύλο. Στη μία του άκρη φέρει το καμακοπίρουνο, μεταλλική πιρούνα με την οποία καρφώνονται τα ψάρια. Χρησιμοποιείται όλες τις εποχές του χρόνου, όταν έχει νηνεμία και τα ψάρια διακρίνονται καλύτερα.

Σταφνοκάρι
Πρόκειται για αλιευτικό εργαλείο που χρησιμοποιείται στη λιμνοθάλασσα από τις αρχές του 1900 για αλίευση λαβρακιών, χελιών, αθερίνας, κεφάλων από τον Ιούλιο έως τον Απρίλιο.
Το σταφνοκάρι βρίσκεται πάνω σε ειδικό σκάφος που ονομάζεται πριάρι. Στην πλώρη του τοποθετείται ένας ξύλινος δοκός, το παλάγκο. Στην άκρη του κρέμεται ένα σχοινί, από το οποίο είναι δεμένο ένα είδος απόχης, μια ξύλινη διχάλα που σχηματίζεται από δύο τοξοειδείς και τοποθετημένους σταυροειδώς βραχίονες και ένα μεγάλο δίχτυ (Μπάδα, 2004). Ο ψαράς βυθίζει το σταφνοκάρι για να ξεκινήσει το ψάρεμα, αφήνοντάς το μέσα στο νερό για αρκετό χρονικό διάστημα. Για να προσελκύσει τα ψάρια, συχνά πετάει διάφορα δολώματα ή και μαλάγρα, η οποία ουσιαστικά αποτελείται από ψάρια, είτε ψάρια σε κατάσταση σήψης μαζί με άμμο ή πίτουρα

Συρτή/Τράινα
Η μέθοδος οφείλει το όνομά της στην κίνηση του δολώματος που σύρεται πίσω από την βάρκα, όσο εκείνη κινείται με πανιά, κουπιά ή μηχανή. Η συρτή αποτελείται από μία ή περισσότερες πετονιές με δολώματα. Το ψάρεμα της συρτής φαίνεται απλό και εύκολο. Απαιτεί όμως ιδιαίτερη εμπειρία όσον αφορά τον τύπο του δολώματος, την καλή γνώση του πυθμένα, τις διαδρομές που θα ακολουθηθούν και την ταχύτητα της βάρκας, η οποία είναι σε απόλυτη συνάρτηση με το είδος και μέγεθος των ψαριών που εκτιμάται ότι κινούνται στην περιοχή την εποχή αλιείας.

Γυροβολιά
Πρόκειται για παραδοσιακό τρόπο ψαρέματος που χρησιμοποιεί φορητές καλαμωτές. Οι ψαράδες, όταν βρεθούν στα μέρη όπου τρέφονται και συγκεντρώνονται τα ψάρια, μόλις διαπιστώσουν ότι είναι αρκετά, τα κλείνουν με καλαμωτές και πασσάλους. Με τα πριάρια κάνουν θόρυβο για να τα σπρώξουν στις παγίδες.

Βαντάκι
Πρόκειται για τρόπο αλίευσης μικρής γαρίδας που συνήθως χρησιμοποιείται και ως δόλωμα στο παραγάδι. Οι ψαράδες κατασκευάζουν ένα ημιστρόγγυλο δεμάτι από αρμυρίκια (αλμυρίκι/αρμυρίκι/ταμαρίς)και το στερεώνουν με ένα καλάμι σε σημεία όπου το νερό δεν είναι βαθύ. Οι γαρίδες κρύβονται σε διάφορα σημεία με πέτρες. Τη νύχτα βγαίνουν για να τραφούν.

Μισοδρόμισμα
Το ψάρεμα πραγματοποιείται σχεδόν τρέχοντας μέσα στο νερό με καμάκι. Σε μια μικρή βάρκα (γαϊτοπούλα) με ένα μόνο άτομο χωρίς μηχανή ή κουπιά, ο ψαράς περιφέρεται στα ρηχά νερά με ένα ή περισσότερα καμάκια και ένα σταλίκι. Μόλις ο ψαράς δει κάποιο ψάρι, σε απόσταση ικανή να το καμακώσει, σηκώνει το καμάκι, το ζυγίζει, σημαδεύει το ψάρι και το χτυπά.

Ντολμάς
Είδος αλιείας που πραγματοποιείται με καλάμια όρθια στο νερό και πανιά στον βυθό. Θυμίζει την τεχνική της γυροβολιάς. Οι ψαράδες δημιουργούν ένα κύκλο και οργώνουν με τα χέρια τον βυθό (βούρκο) για να αρχίσουν να κινούνται οι γαρίδες και τα καραβιδάκια.

Μπουρμπουλιαστές
Πρόκειται για παλιά τεχνική που πήρε το όνομα της από τις μπουρμπουλιαστές (ζωντανές με τα χέρια) τσιπούρες. Η τεχνική θυμίζει τον ντολμά και την γυροβολιά, όταν τρία με τέσσερα άτομα ή και περισσότερα μαζεύονται γύρω από κοπάδι ψαριών.

Δίχτυα
Πρόκειται για μια διαδικασία απαγορεύεται τόσο από τον νόμο όσο και από το εθιμικό δίκαιο (… η χρήσις δικτύων εις ελεύθερους αλιείας απαγορεύεται προς αποτροπήν προνομιακής και εξαντλητικής αλιείας»

Η λιμνοθάλασσα προσφέρει άφθονα τα προϊόντα της σε όσους ασχολούνται με την αλιεία. Χαρακτηριστικό της αλιευτικής παραγωγής της είναι ότι τα διάφορα είδη ψαριών αλιεύονται κυρίως κατά την εποχή της αναπαραγωγής τους, όταν μετακινούνται μαζικά προς την ανοιχτή θάλασσα. Έτσι, στην τοπική αγορά στη διάρκεια του έτους δεν υπάρχουν όλα τα είδη σε αφθονία και οι κάτοικοι της περιοχής, ως γνώστες, έχουν προσαρμόσει ανάλογα τις διατροφικές τους συνήθειες.

Ψάρια
Εκτός από τον κέφαλο (Mugilcephalus, μπάφα ή στειράδι με βάση το τοπικό ιδίωμα) που δίνει και το αυγοτάραχο, τα κυριότερα άλλα είδη που αλιεύονται μέσα στις λιμνοθάλασσες είναι:
• τα μυξινάρια (Chelonaurata)
• οι γάστροι (Chelonsaliens)
• τα μαυράκια(Chelonramada, μαυράκι ή βελάνισσες)
• ο λαυκίνος (Chelonlabrosus, μαυρακούνι ή χειλονάρι)
• τα λαυράκια (Dicentrarchuslabrax)
• ο γοβιός/γωβιός (είδη της οικογένειας Gobiidae, κυρίως το είδος Zosterisessorophiocephalus.)
• οι τσιπούρες (Sparusaurata)
• τα χέλια (Anguillaanguilla, καβάτσα ή χλαβίτσι)
• οι κουτσομούρες (Mullusbarbatus)
• οι σπάροι (Diplodusannularis)
• οι σαργοί (Diplodussargus, χαρακίδα)
• τα μυτάκια (Diploduspuntazzo, σουβλομύτης, ούγαινα)
• οι χωματίδες (Soleasp)
• οι μουρμούρες (Lithognathusmormyrus)

Αυγοτάραχο
Ξεχωριστό προϊόν της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου είναι το αυγοτάραχο, που έχει κατοχυρωθεί ως Προϊόν Ονομασίας Προελεύσεως, το μοναδικό αλιευτικό προϊόν Π.Ο.Π. στην Ελλάδα. Αν και είχε αναγνωριστεί ως Π.Ο.Π. από το 1994 σύμφωνα με την Υ.Α. 269858/1994 (ΦΕΚ 3/Β-7/1/1994), μόλις από το 2013 παράγεται με την πιστοποίηση της συγκεκριμένης ένδειξης. Η παραδοσιακή παρασκευή του διαρκεί από 5 έως 11 ημέρες, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες, και περιλαμβάνει αλάτισμα, στέγνωμα στον αέρα και διατήρηση σε κέλυφος μελισσοκεριού (Dimitriou etal., 2016). Η μέγιστη ετήσια παραγωγή του στην περιοχή εκτιμάται στους δυόμισι τόνους τον χρόνο (Katselis etal., 2005).

Επιπλέον, το αυγοτάραχο περιέχει σημαντικές ποσότητες σκουαλενίου (ουσία που συναντάμε και στο ελαιόλαδο) και φυτοστερολών (ουσίες που υπό προϋποθέσεις μειώνουν το επίπεδο χοληστερόλης). Στο αυγοτάραχο υπάρχουν σημαντικές ποσότητες της αντιοξειδωτικής βιταμίνης Ε (περίπου 4 mg/100 g) που λειτουργεί παράλληλα ως αναστολέας της δράσης του Παράγοντα Ενεργοποίησης Αιμοπεταλίων.

Αλάτι
Η λιμνοθάλασσα φημίζεται για τις αλυκές της. Οι αλυκές του Μεσολογγίου («Άσπρη» και «Τουρλίδας») αποτελούν βιότοπους στους οποίους επικρατούν ακραίες συνθήκες για τους υδρόβιους οργανισμούς που φιλοξενούν. Αυτό οφείλεται στην υψηλή αλατότητα του νερού σε ορισμένες χρονικές περιόδους του έτους καθώς και σε ορισμένες λεκάνες των αλυκών. Οι αλυκές γενικά και ιδίως η αλυκή της Άσπρης αποτελούν προϊόντα της ανθρώπινης επέμβασης στο περιβάλλον του υγροτόπου και όχι αποτέλεσμα φυσικής διαμόρφωσης (Χώτος, 2016).
Ένα γνωστό προϊόν της λιμνοθάλασσας είναι το εξαιρετικής ποιότητας αλάτι. Η παραγωγή του αλατιού ξεκινάει τον Μάρτιο και Απρίλιο.
Τέλη Αυγούστου με αρχές Σεπτεμβρίου το κορεσμένο σε αλάτι νερό μεταφέρεται στα αλοπήγια ή τηγάνια, όπως είναι γνωστά στους ντόπιους, όπου αφήνεται να στεγνώσει. Το πρώτο προϊόν που συλλέγεται είναι η αφρίνα, η οποία αποτελεί το πιο εκλεκτό προϊόν των αλυκών.

Ιστορικά στοιχεία για το στοιχείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς

Όπως αναφέρουν οι γραπτές και προφορικές μαρτυρίες, η δημιουργία των διβαρίων και η αλιεία στη λιμνοθάλασσα συνδέεται στενά με την ίδρυση του Μεσολογγίου και του Αιτωλικού, που αρχικά ήταν μικρές πολιτείες κτισμένες πάνω σε νησίδες, όπως η Βενετία.
Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα οι περιγραφές των περιηγητών αναφέρουν πολύ μεγάλο αριθμό ιβαρίων, οι καλαμωτές των οποίων έδιναν την εντύπωση διπλής ακτής σε όσους έρχονταν από το μέτωπο της θάλασσας.
Κατά τον 20ό αιώνα, οι ψαράδες οργανώνονται σε επαγγελματικούς συλλόγους με εσωτερική οργάνωση, σύστημα εργασίας και στήριξη από το κράτος σε θεσμικά και νομικά θέματα. Στο Δημοτολόγιο Δήμου Μεσολογγίου (περίοδος 1929-1940) οι μισοί οικογενειάρχες καταγράφονται ως αλιείς.
Οι φωτογραφίες είναι δωρεά του Πολιτιστικού & Μορφωτικού Συλλόγου “Το Αιτωλικό” και λήπτης ήταν ο Λάμπρος Χαρέλος. Είναι όλες τραβηγμένες στην βόρεια πλευρά της λιμνοθάλασσας στο κανάλι.

fonografos.net