“ΤΑ ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑΤΑ”

*Γράφει ο Κώστας Μαστροκώστας

ΤΑ ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑΤΑ

Ήρθε, ήρθε η χελιδόνα, ήρθε κι’ άλλη μεληδόνα,
Κάθισε και λάλησε και γλυκά κελάηδησε:
Μάρτη, Μάρτη μου καλέ, και Φλεβάρη φοβερέ,
Κι’ αν φλεβίσεις κι’ αν τσικνίσεις, καλοκαίρι θα μυρίσεις.
Κι’ αν χιονίσεις κι’ αν κακίσεις, πάλι Άνοιξη θ’ ανθίσεις.

Πολλά έθιμα και παραδόσεις φτάνουν ως τις μέρες μας από την αρχαία Ελλάδα. Ένα από αυτά είναι και τα Χελιδονίσματα. Τα χελιδονίσματα είναι στην πραγματικότητα μια πρόληψη, ένα αναβλαστικό έθιμο που τελείται τον Μάρτιο, τον πρώτο μήνα της άνοιξης. Σκοπός του εθίμου είναι η υποβοήθηση της βλάστησης της γης. Παρόμοια αναβλαστικά έθιμα είναι η Πρωταπριλιά στη διάρκεια της οποίας οι άνθρωποι συνηθίζουν να λένε ψέματα με σκοπό να ξεγελάσουν τις βλαπτικές δυνάμεις που πιστεύουν ότι μπορεί να εμποδίσουν την ευφορία της γης, αλλά και η έξοδος στη φύση την Πρωτομαγιά.

Ο Μάρτιος, ο πρώτος μήνας της άνοιξης έχει συνήθως άστατο καιρό και για τον λόγο αυτό, ο λαός μας, έδωσε στον Μάρτη πολλά ονόματα: Μάρτης ο Κλαψόγελος, ο Πεντάγνωμος, ο Γδάρτης, ο Καψομάρτης, ο Ανοιξιάτης, ο Παλαβιάρης, καθώς και πολλές παροιμίες: «Μάρτης, γδάρτης και καλός παλουκοκάφτης», «Ο Μάρτης μια κλαίει και μια γελά», «Αν ρίξει ο Μάρτης δυό νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σε ’κείνον τον ζευγά που ’χει στη γη σπαρμένα», « Τον Μάρτη ξύλα φύλαγε, μην κάψεις τα παλούκια». Σύμφωνα με την παράδοση, ο Μάρτης έχει δύο γυναίκες. Η μία είναι καλή, ανοιχτόκαρδη και γελαστή και η άλλη, κακόκεφη, ευέξαπτη και γεμάτη με νεύρα. Έτσι όταν πάει στη γελαστή έχουμε καλό και γελαστό καιρό, όταν πάει στην άλλη την κακορίζικη έχουμε κακοκαιρία.
Σύμφωνα πάλι με τον λαό μας, οι έξι πρώτες μέρες του Μάρτη λέγονται δρίμες, γιατί λόγω του άσχημου και άστατου καιρού είναι επικίνδυνες για διάφορες ασθένειες. Επίσης οι μανάδες επειδή ξέρουν τις βλαβερές συνέπειες του ήλιου που κάνει την εμφάνισή του τον Μάρτη, προφυλάσσουν τα παιδιά τους φορώντας τους ένα βραχιολάκι, τον «Μάρτη», ή «Μαρτιά», η «Μαρτάκι», φτιαγμένο από άσπρη και κόκκινη συνήθως κλωστή. Τα παιδιά το φοράνε μέχρι να δούνε τα πρώτα χελιδόνια. Τότε θα κρεμάσουν το βραχιόλι στο κλαδί ενός δέντρου για να το πάρουν τα χελιδόνια που φτιάχνουν τη φωλιά τους ή θα το κρατήσουν σπανιότερα, μέχρι την Ανάσταση. Σύμφωνα με πληροφορίες που μας δίνει ο Παυσανίας, το έθιμο έχει προέλευση από την Αίγυπτο.

Τα παιδιά την πρώτη μέρα του μηνός αλλά τις περισσότερες φορές στις 21 του μήνα που είναι η Εαρινή Ισημερία, πρώτη μέρα της Άνοιξης επίσημα, γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι στο χωριό, τραγουδούν τα Χελιδονίσματα, ένα είδος καλάντων κρατώντας την «Χελιδόνα» ένα ξύλινο χελιδόνι στερεωμένο σε μια ξύλινη βάση. Επάνω στο χελιδόνι υπάρχουν κουδουνάκια έτσι ώστε όταν περιστρέφεται ο ήχος που κάνει να μοιάζει με τα τιτιβίσματα των χελιδονιών. Μαζί τους έχουν και ένα καλάθι στολισμένο συνήθως με κισσό για να βάζουν τα φιλέματα που δέχονται από τις νοικοκυρές, συνήθως αλεύρι, στάρι, κρασί, λάδι και γλυκά τα οποία κατά κανόνα τα περισσότερα τα δώριζαν στην Εκκλησία του χωριού.
Το έθιμο επιβιώνει στις μέρες μας κυρίως σε περιοχές της Βορείου Ελλάδας και μας δείχνει και αυτό όπως και τόσα άλλα ότι το νήμα του λαϊκού μας πολιτισμού έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα, διαπερνώντας σαν αόρατη κόκκινη γραμμή όλες τις εποχές και όλα τα θρησκευτικά περιβάλλοντα σαν συγκολλητική ουσία του χθες με το σήμερα, αφού ο μύστης της Ελευσίνας εξευμένιζε τον δύστροπο μήνα της Άνοιξης με τον ίδιο τρόπο που το κάνουν τα παιδιά στα χελιδονίσματα, αρκετούς αιώνες μετά…
Καλώς να μας έρθουν το λοιπόν και η Άνοιξη και οι όμορφοι ασπρόμαυροι αγγελιοφόροι της…